الافصاح فی الامامة (کتاب)این کتاب (الافصاح فی الامامة) یکی از کتب شیخ مفید است که در موضوع امامت تالیف شده است. ۱ - معرفی اجمالی کتاب۲ - موضوع کتاببنابر اشاره مولف در ابتدای کتاب، هرآنچه که در موضوع امامت لازم بوده مفصلا بیان کرده است و این موضوع مهم تا آن زمان به این گستردگی مورد بررسی قرار نگرفته بود. از طرفی نیاز مبرم به طرح موضوع امامت و اشکالات پیرامون آن و آراء و نظراتی که در این مورد، از تمام فرق اسلامی مانند معتزلیها - حشویه‌ها و خوارج و... و بیان می‌شد و جواب به آنها با استفاده از استدلالات محکم و ادله اربعه لازم بود. اهمیت کتاب از آنجا بیشتر روشن می‌شود که شیخ مفید قریب العصر با ائمه بوده. لذا این کتاب در موضوع امامت منبع معتبر و غنی می‌باشد. گرچه از شیخ مفید کتابهای متعددی در علم کلام و حتی در بررسی بعضی از مسائل مربوط به امامت برجای مانده است اما کتاب افصاح، جامع‌ترین و مفصل‌ترین کتاب او در بحث امامت می‌باشد. تنها کتابی است که تنها به مساله امامت و آن هم به همه مسائل آن می‌پردازد. شیوه مولف در این کتاب بیشتر جدلی است، لذا حتی به قیاس هم بر اثبات مسائل امامت استناد می‌کند. مولف سائل فرضی را تصور نموده است که اشکالات متعددی در مسائل امامت دارد و به صورت فان قال اشکالات را مطرح و با قیل له جواب می‌دهد. این کتاب را شیخ مفید در سال ۳۷۳ ق تالیف نموده است. ۲.۱ - ساختار و محتوای کتابگرچه کتاب از ساختار منظمی برخوردار نیست، اما مباحث آن را می‌توان در یک مقدمه، ۱۸ بخش، ۷ فصل و ۷ مساله دسته بندی کرد. مولف در مقدمه غرض از تالیف کتاب را که همان توضیح و تحریر مساله امامت است بیان می‌کند و در بخش‌های متنوع، از موضوعات مربوط به قضیه امامت بحث می‌کند از قبیل: تعریف امامت، شناخت امام، دلیل بر وجوب معرفت امام، اجماع مسلمین بر امامت علی علیه‌السّلام اجماع بر وجود امام بعد از نبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، افضلیت علی علیه‌السّلام در نزد خدا و رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم او، فساد امامت مفضول بر فاضل، اجماع بر فضایل علی علیه‌السّلام ، علت ندادن حق علی علیه‌السّلام ، عدم اقرار مهاجر و انصار بر تقدم ابو بکر، علت سکوت امیرالمومنین علیه‌السّلام بر خلفاء قبل از خودش، عدم اجماع امت بر امامت ابوبکر و... در فصل اول مولف سه موضوع را مورد بررسی قرار می‌دهد: ۱- ادعای تنزیه اهل سقیفه از خطا ۲- مسائل مربوط به روز احد ۳- تفسیر حدیث عشره. در فصل دوم به مواردی می‌پردازد از قبیل: عدم دلالت السابقون اول در آیه مبارکه بر ابو کر و اصحاب بیعت شجره . در فصل سوم مولف از مباحثی نظیر اثبات امامت امیرالمومنین از آیه «قل للمخالفین من الاعراب»، کافر بودن محارب با امیرالمومنین علیه‌السّلام و در فصل بعد از مواردی نظیر رد ادعای امامت ابی‌بکر با توجه به آیه «من یرتد منکم عن دینه» و اثبات امامت امیرالمومنین علیه‌السّلام از این آیه بحث می‌کند. مولف در فصل بعد استدلال بر فضل ابو بکر به آیه «محمد رسول الله و الذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم» را رد کرده و در فصل بعد نزول آیه «و الذی جاء بالصدق و صدق به» را در مورد ابی بکر قبول نمی‌کند. بلکه او اثبات می‌کند نزول این آیه در مورد امیر مومنان علی علیه‌السّلام می‌باشد. شیخ مفید در مسائل کتاب به موضوعات مختلفی از قبیل: آیات قرآنی در اثبات امامت علی علیه‌السّلام و رد امامت ابی‌بکر می‌پردازد و در فصل آخر از نتایج فاجعه بار تقدم دیگر خلفاء بر امیرالمومنین علی علیه‌السّلام سخن می‌گوید. ۲.۲ - ویژگی های کتاب۱- طرح مباحث به صورت پرسش و پاسخ یکی از شیوه‌های نقد و بررسی آرای مخالفین می‌باشد. مولف از این شیوه کمال استفاده را کرده است و بحث های دقیق و جذابی پیرامون امامت در قالب پرسش و پاسخ بیان می‌کند. ۲- جامعیت کتاب در مبحث امامت: گرچه از شیخ مفید هم در زمینه امامت و هم دیگر مسائل کلام رسائل متعددی باقی مانده است، مانند رساله‌ای در معنی مولی، النکت فی مقدمات الاصول فی علم الکلام و... اما این کتاب تمام زوایای مخفی موضوع مهم امامت را روشن و تبیین می‌کند و اکثر مسائل قضیه امامت مورد بررسی قرار می‌گیرد. ۳- استدلال بر وجوب معرفت امام: مولف در آغاز کتاب استدلال مختصری مبتنی بر چهار دلیل قرآن، حدیث، اجماع و عقل، بر ضرورت معرفت امام به این صورت آورده است، اما در قرآن آمده است که «یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم». خداوند معرفت ائمه را از آن جهت واجب کرد که فرمانبرداری ایشان را واجب ساخت، همان گونه که شناختن خود و شناختن پیامبرش را واجب کرده است و یا در جای دیگر خداوند می‌فرماید «یوم ندعو کل اناس بامامهم فمن اوتی کتابه بیمینه فاولئک یقرءون کتابهم و لا یظلمون فتیلا»؛ روزی که بخوانیم از هردسته به امام ایشان پس کسانی که نامه آنان به دست راستشان داده شود نامه خود را بخوانند و به اندازه تار میان هسته خرما بر ایشان ستم نخواهد شد. و این درست نیست که کسی به چیزی خوانده شود که دانستن و شناختن آن بر وی واجب نباشد و به دنبال آن مولف در خصوص دلیل دوم چنین می‌گوید: و اما از جهت خبر باید بگوییم که این حدیث از پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به تواتر به ما رسیده است که گفت هرکس بمیرد و امام زمان خود را نشناسد همچون کسی است که بر جاهلیت مرده باشد. این حدیث صراحت دارد بر اینکه جاهل بودن نسبت به امام سبب بیرون رفتن از اسلام است و در مورد دلیل سوم، مولف چنین گفته است: اما در مورد اجماع باید بگوییم که اختلافی میان اهل اسلام در این مسئله نیست که شناختن ائمه مسلمانان بر همگان واجب است، همچون واجب بودن بیشتر فرایض دینی. و این یک استناد جدلی به اجماع کسانی است که مسلمان خوانده شده‌اند. مولف استدلال را بر پایه اجماع عام همه اهل اسلام قرار داده است. حتی کسانی که در استدلال قبل، آنان را خارج شده از دین معرفی کرده بود، کسانی که نمی‌دانند امام بر حق زمان ایشان چه کسی است، در این مورد دلیل سخن مولف چنین است: و اما از جهت عقل و تجربه ما دریافته‌ایم که مردمان در امور شرعی وابسته به ائمه‌اند و این وابستگی مقتضی آن است که به تحقیق امامان خود را بشناسند، اگر چنین نباشد آنچه بدان مکلف شده‌اند همچون تسلیم در برابر ایشان در گرفتن حقوق از ایشان، مراجعه به ایشان در هنگام ضرورت و نیازمندی به وجود ایشان برای بر پا داشتن واجبات همچون نماز و زکات - حج - جهاد تکلیفی بیش از اندازه توانایی می‌شود و این تکلیف بما لا یطاق و محال می‌باشد. [۵]
الإفصاح فی الإمامة، مفید، محمد بن محمد، محقق / مصحح:کنگره شیخ مفید، ناشر:کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ ق، چاپ اول، ص۲۸.
پس معلوم می‌شود که خدا شناختن ائمه را بر ما واجب ساخته و راه رسیدن به ایشان را به ما نموده است. حاصل از این ادله اربعه ( عقل و سنت و اجماع و کتاب ) این می‌شود که اگر خداوند تبارک و تعالی به چیزی فرمان دهد که شناخت آن محال باشد و بندگان قادر بر عمل به آن نباشند، خوب چنین فعل و چنین امر و فرمانی از طرف خداوند تبارک و تعالی صحیح نمی‌باشد و سبب ستم به بندگان می‌شود و خداوند تبارک و تعالی هرگز چنین امری را صادر نمی‌کند. ۲.۳ - نسخه شناسی کتاباین کتاب برای اولین بار در نجف اشرف، توسط المطبعة الحیدریة در سال ۱۳۶۸ ه. ق و بار دیگر در سال ۱۳۶۹ ه. ق در ۱۳۶ صفحه به چاپ رسیده است. برای مرحله سوم در تهران توسط دار الکتب الاسلامیة در سال ۱۳۹۲ ه. ق مطابق با ۱۳۵۰ ه. ش منتشر شد و در سال ۱۴۱۲ ه. ق در قم توسط موسسه البعثة به چاپ رسید. نسخه حاضر در بیروت توسط دار المفید در سال ۱۴۱۴ ه. ق به چاپ رسید و طبع‌های دیگر آن در قم توسط موسسة البعثه در سال ۱۴۱۴ و مؤتمر الشیخ المفید در سال ۱۴۱۳ از روی نسخه حاضر افست شده است. این نسخه در ۲۸۸ صفحه و با تحقیق موسسه البعثة در جلد ۸ از سلسله مولفات شیخ مفید همراه رساله‌های اقسام المولی فی اللسان، رسالة فی معنی المولی و شرح المنام به چاپ رسیده است. نسخه حاضر شامل مقدمه‌ای کوتاه از طرف موسسه بعثت در معرفی مولف و کتاب و چگونگی تحقیق می‌باشد. فهرست هائی که در این کتاب وجود دارند عبارتند از: فهرست آیات قرانی، فهرست احادیث، فهرست اعلام، فهرست کتب، فهرست اشعار، فهرست بلدان، فهرست ایام، فهرست فرق و مذاهب و قبایل و اقوام، فهرست مصادر و مراجع، فهرست محتویات کتاب. [۶]
الإفصاح فی الإمامة، مفید، محمد بن محمد، محقق / مصحح:کنگره شیخ مفید، ناشر:کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ ق، چاپ اول، ص۱۲.
۳ - پانویس۴ - منبعنرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |